SÜNEN EBU DAVUD

Bablar    Konular    Numaralar  

SALAT BAHSİ

<< 435 >>

بَاب فِي مَنْ نَامَ عَنْ الصَّلَاةِ أَوْ نَسِيَهَا

11. Namaz Vaktinde Uyuyan Veya Namazı Unutan Kimse

 

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ صَالِحٍ حَدَّثَنَا ابْنُ وَهْبٍ أَخْبَرَنِي يُونُسُ عَنْ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ ابْنِ الْمُسَيِّبِ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ قَفَلَ مِنْ غَزْوَةِ خَيْبَرَ فَسَارَ لَيْلَةً حَتَّى إِذَا أَدْرَكَنَا الْكَرَى عَرَّسَ وَقَالَ لِبِلَالٍ اكْلَأْ لَنَا اللَّيْلَ قَالَ فَغَلَبَتْ بِلَالًا عَيْنَاهُ وَهُوَ مُسْتَنِدٌ إِلَى رَاحِلَتِهِ فَلَمْ يَسْتَيْقِظْ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَلَا بِلَالٌ وَلَا أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ حَتَّى إِذَا ضَرَبَتْهُمْ الشَّمْسُ فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَوَّلَهُمْ اسْتِيقَاظًا فَفَزِعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ يَا بِلَالُ فَقَالَ أَخَذَ بِنَفْسِي الَّذِي أَخَذَ بِنَفْسِكَ بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي يَا رَسُولَ اللَّهِ فَاقْتَادُوا رَوَاحِلَهُمْ شَيْئًا ثُمَّ تَوَضَّأَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَأَمَرَ بِلَالًا فَأَقَامَ لَهُمْ الصَّلَاةَ وَصَلَّى بِهِمْ الصُّبْحَ فَلَمَّا قَضَى الصَّلَاةَ قَالَ مَنْ نَسِيَ صَلَاةً فَلْيُصَلِّهَا إِذَا ذَكَرَهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ أَقِمْ الصَّلَاةَ لِلذِّكْرَى قَالَ يُونُسُ وَكَانَ ابْنُ شِهَابٍ يَقْرَؤُهَا كَذَلِكَ قَالَ أَحْمَدُ قَالَ عَنْبَسَةُ يَعْنِي عَنْ يُونُسَ فِي هَذَا الْحَدِيثِ لِذِكْرِي قَالَ أَحْمَدُ الْكَرَى النُّعَاسُ

 

Ebu Hureyre (r.a.)'den şöyle rivayet edilmiştir: Resulullah (Sallallahu aleyhi ve Sellem) Hayber gazvesinden dönüşünde geceleyin yoluna devam etti. Hepimizi uyku bastırınca (gecenin sonuna doğru) konakladı ve Bilal'e: "Bizim için geceyi bekle ve kontrol et" buyurdu. Fakat Bilal, bineğine dayanmış bir halde uyuya kaldı. Ne Resulullah (Sallallahu aleyhi ve Sellem), ne Bilal, ne de ashabtan herhangi biri uyandı. Onların ilk uyananı Resulullah (Sallallahu aleyhi ve Sellem) oldu, fırladı ve Bilal'e seslenerek: "Ya Bilal!.. (Niçin uyudun)?" buyurdu. Bilal    şu cevabı verdi: Seni bastıran (uyku) beni de bastırdı. Ya Resulallah anam babam sana feda olsun, dedi.

 

Ashab bineklerini biraz çekip götürdüler. Sonra Resulullah (s.a.v.) abdest aldı ve Bilal'e emretti, o da namaz için kamet getirdi. Resulullah (s.a.v.) ashabına sabah namazını kıldırdı. Namazını (kaza edip de) bitirince: "Her kim bir namazı unutursa, onu hatırladığı zaman kılsın. Çünkü Allah Teala, "Tezekkür için namaz kıl" buyurdu." dedi.

 

Yunus dedi ki: İbn Şihab, bu ayet-i kerimeyi yukarıdaki şekilde okurdu. Ahmed de şöyle dedi: Anbese -Yunus'tan naklen-  bu Hadiste ayet “li zikri: beni anmak için" şeklindedir, dedi. Yine Ahmed Kera nuas (yani uyuklama, ımızganma)dır dedi.[167]

 

 

Diğer tahric: Müslim, mesacid; Nesai, mevakit; Tirmizî: tefsir; İbn Mace, salat

 

AÇIKLAMA:     Hadiste haber verilen Hadise, metinde açıkça ifade edildiği gibi, Hayber savaşından dönerken meydana gelmiştir. Sahih-i Müslim'deki rivayet de bu şekildedir. Baci, İbn Abdilberr, Nevevi ve Kadı İyaz da sahih olanın bu olduğunu söylemişlerdir. Buna göre, bu Hadisenin Huneyn gazvesi dönüşü olduğunu söyleyen Asili'nin görüşü zayıf kalmaktadır.

 

Hz. Peygamber (Sallallahu aleyhi ve Sellem) ashab-i kiramın uykusu gelip de konaklama mecburiyetinde kalınca, sabah namazı vaktinde kendilerini uyandırması için Bilal'i görevlendirmiş ve ashabla birlikte istirahata çekilmiştir. Bu görevi bir başkasına değil de Bilal'e vermesinin sebebi, onun müezzin oluşu ve namaz vaktini daha iyi bilmesi olsa gerektir. Ancak diğer sahabilere arız olan uyku Bilal'e de gelmiş ve üzerine aldığı vazifeyi ifa edememiş, Resulullah'ı sabah namazına uyandıramamıştır.

 

Burada akla şöyle bir soru gelebilir, Resulullah bir başka Hadiste, "Benim gözlerim uyur, kalbim uyumaz" buyurmaktadır. Buna göre, bu Hadisler arasında bir tearuz yok mu?

 

Bu mukadder suale iki şekilde cevap verilmiştir ve meşhur olanı şöyledir: "Kalb ancak kalble ilgili hisleri idrak edebilir. Hades, elem, vs. bu kabildendir. Ama gözle alakalı olan fecrin doğması gibi şeyleri idrak edemez. Efendimizin kalbi uyanık ise de gözleri uyumakta idi."

 

Sarihlerin zayıf dedikleri ikinci cevap da şudur: Resulullah'ın iki hali vardı, bunlardan birinde kalbi uyur, diğerinde uyumazdı. Hadiste güneşin harareti vurduktan sonra ilk önce Hz. Peygamberin uyandığı beyan edilmektedir. Sahihi Müslim'de İmran b. Husayn'dan yapılan rivayette ise, ilk uyananın Hz. Ebu Bekir, sonra da Hz. Ömer olduğu zikredilir. Sahihayn'de İmran ve Ebu Katade'den yapılan rivayet de sefer ismi zikredilmezken, Müslim'de de ayrıca İbn Mes'ud'dan naklen "Hudeybiye'den dönerken" şeklinde rivayetler gelmiştir. Bunlar göstermektedir ki, bu hadise bir defa değil daha fazla olmuştur. Dolayısıyle rivayetler arasında zıtlık yoktur. Birisinde ilk uyanan Hz. Peygamber (s.a.v.) ise, bir diğerinde Ebu Bekir'dir.

 

Resulullah (Sallallahu aleyhi ve Sellem) ve ashabı kalktıktan sonra yerlerini değiştirmişler, bir miktar yürümüşlerdir. Üzerinde durduğumuz Hadiste, bu yer değiştirmenin Hz. Peygamber'in emriyle olduğuna dair bir işaret yoktur. Ancak bundan sonraki rivayette Efendimiz, "Size gaflet arız olan yerinizi değiştiriniz" Müslim'deki rivayette ise; ''Herkes hayvanın başını tutsun. Çünkü burası bize, şeytanın musallat olduğu yerdir" buyurmuştur.

 

"Bu yer değiştirmeden maksat, güneşin yükselmesini beklemektir, çünkü güneş doğarken namaz kılmak nehyedilmiştir" diyenler varsa da, gerek az önce naklettiğimiz rivayetlerde Hz. Peygamberin yer değiştiriş sebebini şeytanın tasallutu ve gaflete bağlaması, gerekse Efendimiz ve ashabının güneşin harareti ile uyandıklarının açıkça ifade edilmesi, o iddia sahiplerinin görüşlerinin pek isabetli olmadığını göstermektedir.

 

Kaza Namazı için ezan ve kamet

 

Hadisin devamında, Hz. Peygamber'in Bilal'e emrettiği, O'nun da namaz için kamet ettiği zikredilmiş, ezan hiç bahis konusu edilmemiştir. Bu, kaza namazlarında ezan okunmayacağı görüşünde olan Malik, Evzai ve sonraki kavlinde de Şafii'nin görüşüne delil olmaktadır. Bunlar ayrıca Ebu Said el-Hudri'den gelen Hendek günü vaktinde kılınamayan öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazlarının ezan anılmadan sadece kametle kılındığına dair rivayeti de delilleri arasına alırlar. Görüşlerini mantıki olarak da şöyle müdafaa ederler: "Ezan vaktin girdiğini haber vermek ve insanları cemaate davet etmek içindir. Kaza vakti ne vaktin girdiğini bildirme ve ne de insanları cemaate davet etme vaktidir. Ayrıca kaza namazı için ezan okumak insanların zihnini karıştırır ve onların vakitleri şaşırmasına sebep olabilir."

 

Bunlara mukabil Şafii'nin ilk görüşü (ki ashabının ameli buna göredir) Ahmed, Ebu Sevr ve Ebu Hanife'ye göre, kaza namazları için de ezan okunur. Bunlar, üzerinde durduğumuz Hadisin Sahihayn'daki "Sonra Bilal ezan okudu ve Resulullah (Sallallahu aleyhi ve Sellem) iki rekat namaz kıldı. Sonra da sabah namazını kıldı..." şeklindeki rivayeti kendilerine delil almışlardır. Bu rivayette önce ezan, sonra iki rekat sünnet daha sonra da sabah namazının zikredilmesi, zikri geçen "ezsın"dan maksadın, kamet değil, ezan olduğunu gösterir. 443. numarada gelecek olan İmran b. Husayn Hadisi ile 444. numarada gelecek olan Amr b. Umeyye ed-Damri'nin rivayetleri de bu görüş sahiblerini açıkça desteklemektedirler. Bunlar, üzerinde durduğumuz Hadis ve ezan zikredilmeyen buna benzer Hadisleri iki şekilde manalandırmışlardır: Birincisi: Aslında önce ezan okunmuş sonra kamet getirilmiş, fakat ezan söylenmemiştir.

 

İkincisi: Ezanı terketmenin de caiz olduğunu bildirmek için ezan terk edilmiştir.

 

Hendek savaşındaki uygulama hususunda hem ezan hem de kametin mevcut olduğuna dair rivayetler de mevcuttur. Üstelik birden fazla namaz aynı anda kaza edilirse, her birisi için ayrı ayrı ezan okunmasının sünnet olup olmadığı konusunda bu görüş sahipleri arasında fikir birliği yoktur.

 

Şafiilerle Hanefilerden İmam Muhammed'e göre, birden fazla namaz aynı anda kaza edilirse, ilk kılınacak olanı için hem ezan okunur, hem de kamet getirilir; diğerleri için sadece kamet getirilir. İmam Ebu Hanife'ye göre sonrakiler için muhayyerdir, isterse hem ezan okur, hem de kamet getirir, isterse sadece kamet getirir.

 

Kaza namazlarında ezan okunmaz diyenlerin, "Ezan, vakti haber vermek ve insanları cemaata çağırmak içindir..." şeklindeki sözleri isabetli değildir. Çünkü ezanın vakit değil, namaz için olduğunu bidiren ayetler vardır. Mesela “Namaza çağırıldığı zaman"[Cuma 9] "Namaza çağırdınız zaman"[Maide 58] ayetleri bunlardandır.

 

Hanefilerin görüşleri bu Hadisle te'yid edilmiştir. Zira kaza olarak kılınan namazın edaya benzemesi ve kamil bir şekilde ifası, vakit için bile olsa, ezanın tekrar edilmesiyle gerçekleşir.

 

Hadiste daha sonra Hz. Peygamber, "Bir namazı unutan, onu hatırladığı zaman kılsın" buyurmuştur. Bu emir, unutarak veya uyuyarak namazı geçiren kimseye, uyanır uyanmaz veya hatırlayınca o namazı kaza etmenin derhal vacip olduğuna delalet eder.  Hadi, Müeyyedbillah, Nasır, Ebu Hanife, Ebu Yusuf, Muzeni, Kerhi... bu görüşü benimsemişledir. Bunlar, bu babın Hadislerin yanısıra Nesai, Tirmizi ve Ebu Davud'un Ebu Katade'den ve Müslim'in Enes b. Malik'ten rivayet ettikleri ve hatırlar hatırlamaz namazın kaza edileceğini bildiren Hadisleri de delil almışlardır.

 

Malik ve Şafii'ye göre, bu şekilde geçirilen bir namazın kazası hemen (fevri) olarak değil, terahi ile (geniş bir tarzda) vaciptir. Resulullah'ın uyanır uyanmaz namazı kaza etmeyip de yer değiştirdikten sonra kaza etmesini esas kabul etmişler; "Hatırlayınca namazını kılsın" emrini istihbaba hamletmişlerdir.

 

Uykudan dolayı veya unutarak namazı geçirene kaza vacip olduğuna göre kasten namazı geçirene öncelikle vaciptir. Bu cumhurun görüşüdür. "Amden (kasten) namaz geçirene kaza yoktur" diyenler de vardır. Sahih olanı cumhurun dediğidir. Şu kadar var ki, unutarak geçiren için günah yok, sadece zimmete borç vardır. Bile bile geçiren için ise, hem günah hem de zimmetinde kaza borcu vardır. Bu günahtan ancak tevbe ile kurtulabilir, tevbesi de geçirdiği namazı kaza edip borçtan kurtulduktan sonra olabilir. Borcunu ödemeden tevbenin şartları yerine gelmez.

 

Hz. Peygamber unutarak geçirilen bir namazın hatırlanınca kaza edileceğini haber verdikten sonra sözünü tesbit için, Kur'an-ı Kerim'den ayet okumuştur. Hadisin meşhur rivayetinde ayet, meşhur olan yedi kıraatte olduğu gibi değil de şaz olan bir kıraata uygun olarak varid olmuştur. Ancak müellif, Ahmed b. Salih'in, bu ayeti meşhur kıraatlere uygun olarak şeklinde rivayet ettiğini kaydeder ki Buhari, Müslim ve İbn Mace'deki rivayetler de bu şekildedir.

 

Kadi İyaz bu bölümle ilgili olarak, "Bunda bizden evvelki şeriatlerin, bizim için de şeriat olduğuna delil vardır. Zira hüküm, ayetten alınmıştır ve bu ayetle Musa aleyhisselam'a hitab edilmiştir" der. Konunun tafsilatı Usul kitaplarında verilmiştir.

 

Bazı Hükümler

 

1. Mühim işler için bekçi tayini istenen bir iştir.

2. Resulullah (Sallallahu aleyhi ve Sellem) için de beşeri ihtiyaçların arız olması tabiidir.

3. Üzerine aldığı işi, arız olan bir özürden dolayı yapamayanların özrünün kabul edilmesi meşrudur.

4. Şeytanın mekanı zannedilen yeri değiştirmek caizdir.

5. Geçmiş namazları unuturak bile olsa geçiren kimseye kazası gerekir.

6. Kaza namazlarının cemaatle kılınması meşrudur.

7. Kerahet vakitleri müstesna, farz namazlar her zaman kaza edilebilir.

8. Kazaya kalan namazların kazaya kalışının akabinde kaza edilmesi istenen bir iştir.

9. Gece namazları gündüz, gündüz namazları gece kaza edilebilir.